توریسم مذهبی با خصوصیات و شاخصه های مهم خود یکی از مهمترین شاخه های توریسم به حساب آمده و می توان با برنامه ریزی و ایجاد زیرساخت ها از این مهم بهره کافی را برد. توجه به این امر هم از بعد مسائل جهانگردی و هم به لحاظ تاکید بر مفاهیم مذهبی می تواند راهگشای حل این موضوع باشد. چرا که حرکت در جهت جذب جهانگرد مذهبی نخست نیازمند درک مفاهیم و اصول مذاهب و احترام به آنها و سپس تلاش در جهت تسهیل ارائه خدمات به زائرین این اماکن مقدسه می باشد.این امر هم از نظر جنبه های اقتصادی جذب جهانگرد و هم از لحاظ اثرات تبلیغی و بازتاب گسترده بین المللی می تواند نتایج بسیار مثبتی برای کشور میزبان در بر داشته باشد.در استان ایلام بقعه های امام زادگان و نوادگان آنها  و اماکن مذهبی زیادی وجود دارد که هر ساله پذیرای خیل عظیم مشتاقان و دوستداران اهل بیت می باشند که می توان با برنامه ریزی و ایجاد زیرساخت ها در جوار این اماکن ، باعث افزایش سهم گردشگران مذهبی به استان بود.
- توریسم: توریسم معادل واژه جهانگردی وگردشگری در زبان فارسی است و از کلمه (tour) به معنای گشتن و از ریشه یونانی (touronois) گرفته شده است و به کلیه فعالیت های یک دیدار کننده از زمانی که تصمیم به سفر می گیرد تا خاتمه سفر، اطلاق می گردد.
- توریست: به دیدار کننده ای اطلاق می شود که حداقل یک شب را در اقامتگاه های خصوصی یا عمومی کشور میزبان بگذراند.
همه مخلوقات الهی در سیر وسفر از مکانی به مکان دیگر و از زمانی به زمان دیگر، در جهت کمال حرکت می کنند. قرآن که برای هدایت بشر نازل شده است، در آیه های بسیاری بر سیر و سفر تأکید داشته و در خطاب های مختلف از انسان دعوت می کند به مسافرت و زمین گردی بپردازند.(رحیم پور- سیمای جهانگردی اسلامی)
- انواع توریسم : ۱. توریسم فرهنگی۲. توریسم طبیعی۳. توریسم تجاری۴. توریسم مذهبی ۵. توریسم ورزشی
بر این اساس یکی از شاخصه های مهم توریسم که سهم قابل توجهی از فعالیت های جهانگردی را به خود اختصاص می دهد توریسم مذهبی است.با توجه به مقاصد افراد، اشکال مختلفی از جهانگردی مذهبی شکل می گیرد. در کشور ما نیز با توجه به حضور ادیان مختلف توحیدی و با توجه به وجود پیروان و معتقدان زیاد آنها، انواع مختلفی از توریسم مذهبی می تواند ایجاد گردد. در مجموع همه این پتانسیل های بالقوه لزوم ایجاد برنامه ریزی دقیق و مهمتر از همه اجرای بلافصل این برنامه ها را می طلبد.در ایران از دیر باز علاقه خاص به خاندان اهل بیت (علیه السلام) وجود داشته است. بدین لحاظ اماکن متبرکه متعددی در گوشه و کنار این مرز و بوم  پدید آمده است و به دنبال آن همین امر به نحوی قابلیت ایجاد مراکز و قطب های گردشگری مذهبی را بوجود آورده است.
- تعریف توریسم مذهبی: عبارتند از بازدید گردشگران (با تعریف ویژه جهانگردی) از اماکن مقدس نظیر زیارتگاه ها ؛ مقابر امامزاده ها و نظایر آنها .
- توریست مذهبی: گردشگرانی فرهنگی هستند که برای زیارت اماکن، آثار، یادمان های مذهبی، انجام اعمال مذهبی و دینی، ترویج و آموزش و گذران اوقات فراغت در مکان ها و مراکز مذهبی جهان سفر می کنند.در اینجا با دو دسته مختلف از جهانگردان روبرو می شویم ،دسته اول کسانی که از اماکن مقدسه در دین خود بازدید می نمایند و گروه دوم کسانی که از اماکن مقدسه سایر ادیان دیدن می کنند. (دکتر علی رحیم پور)
- خصوصیات توریست های مذهبی:به عنوان اولین شاخه از توریست های آرام و بی آزار به حساب می آیند و تلاش می کنند از امکانات طبیعی موجود صرفه جویی کنند. هم چنین بیشترین هزینه را در رسیدن به اهداف خود  می کنند.
-  برای این گونه توریست ها بعد سفر اهمیت چندانی ندارد.
- به بهداشت زیاد اهمیت می دهند.
- قابل اعتماد و کم مدعا هستند.
- پول بیشتری نسبت به دیگر توریستها خرج می کنند و سوغات بیشتری نیز می خرند.
- توریسم مذهبی در جهان و  ایران:جاذبه های مذهبی، زیارتگاهی و اماکن مقدس و آرامگاه های پیشوایان دینی و... هر ساله پذیرای میلیون ها جهانگرد هستند و در هر کشوری از تنوع زیادی برخوردار است. این نوع از اشکال جهانگردی یکی از رایج ترین انواع توریسم قلمداد گردیده و سابقه آن به قرون و اعصار گذشته مرتبط می گردد. مدارک مستند تاریخی موجود از تمدن های عظیم میان رودان و مصر و نیز آثار بجای مانده از روزگاران پیش از تاریخ ، حکایت از سفرهای مذهبی هزاران نفر از انسان ها از دیرباز می نماید.
توریسم زیارتی تنها شکل از اشکال جهانگردی می باشد که بر موانع آب و هوایی غلبه می نماید. چرا که با تغییرات آب و هوایی مشاهده می شود که در تعداد بازدید گنندگان از اماکن و شهرهای مذهبی دچار تغیر نمی گردد. همایش عظیم میلیون ها نفر از مسلمانان جهان در مکه و مدینه یکی از انواع بارز این نوع جهانگردی می باشد. (دکتر رحمت اله منشی زاده)
- علل وجودی بقعه ها در ایران
بقعه: واژه ای عربی است به معنای بخشی از زمین ممتاز زمین های اطراف یا قلعه ای از زمین عمارت، خانه، سرا، خانقاه، جاه و مقام هم تعریف شده است. ولی بقعه در زبان فارسی به بنایی گفته می شود که بر روی مرقد یا مزار یک شخصیت مذهبی، علمی و گاهی کشوری ساخته می شود. هم چنین به بنای اصلی مرقد امام زادگان بقعه گفته می شود. (دکتر علی رحیم پور)
علل به وجود آمدن بقعه ها و اماکن مذهبی و امامزاده ها در ایران می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- تعداد زیادی از نوادگان و فرزندان امامان معصوم(ع) که به سرزمین ایران مهاجرت نموده اند، بر اثر ظلم و ستم و بیدادگری حجاج بن یوسف بوده است.
۲- گروه بسیار زیادی از نوادگان و فرزندان امامان معصوم (ع) در هنگام ولایتعهدی حضرت امام رضا(ع) به ایران آمده اند.
۳- گروه هایی بودند که برای به قدرت رسیدن ، بر علیه حکومت اموی و عباسی تلاش کردند و بعد از شکست از حکومت امویان و عباسیان در بغداد ، به ایران گریختند.
۴- دسته ای از سادات که شمار آنها از سه گروه قبلی بیشتر بوده است، در زمان حکومت علویان در مازندران روی به دربار ایشان نهادند و چون علویان زیدی مذهب بوده و در طبرستان سلسله حکومت علویان را تشکیل داده بودند به ایشان پیوستند. هم اکنون بیشترین افرادی که در این دوره به طبرستان مهاجرت کردند در استان های قم، تهران، قزوین، مازندران، گیلان و بخش هایی از جنوب غربی ایران پراکنده شدند و بعدها به عنوان یک فردی که مصلح بوده ، پیروانی گرد او جمع شده و پس از فوت، برای او مقبره درست می کرده اند و بعدها به زیارتگاه تبدیل شدند.
- دوره ساخت مقبره ها و اماکن مذهبی در ایران:بیشترین دوره ای که ساخت این بناها در آن رواج داشت در دوره ی سادات علوی در طبرستان بوده است. دوره حکومت سلجوقیان اوج ساخت مساجد با محراب های گچ بری بوده است مانند مسجد جامع ساوه. ایلخانان نیز بعد از به قدرت رسیدن شاهکارها ی مذهبی و بناهای مذهبی را به وجود آوردند. به ویژه در عهد قازان خان، الجایتو.در دوره تیمور، بناها را دوباره بازسازی کردند و از مهمترین کارهای عهد تیمور ساختن حرم مطهر حضرت امام رضا(ع)  می باشد. در دوره صفویه نیز رسم وقف رواج یافت که باعث ساخته شدن مساجد و اماکن مذهبی بسیاری در ایران شد و بیشترین خدمات از سوی شاه طهماسب و شاه عباس صفوی صورت گرفت. در دوره قاجار هم به ساختن اماکن مذهبی و مرمت این گونه اماکن اهمیت بسیاری داده می شد،  مخصوصا در زمان فتحعلیشاه که این اقدام ها رواج زیادی پیدا کرد. (دکتر علی رحیم پور)
- ساختار فیزیکی امام زاده ها و بناهای آرامگاهی و مذهبی در ایران:در خصوص معماری امامزاده و اماکن مذهبی نمی توان شیوه و سبک خاصی را بیان کرد چرا که این بناها محصول دوره های مختلف تاریخی بوده و در مناطق مختلف جغرافیایی مطابق با  فرهنگ و نوع مصالح ساختمانی موجود در محل ساخته شده اند. ولی هسته اولیه و اصلی این بناها در ایران شامل یک اتاق مکعبی، مدور، چندضلعی ، پوشش گنبدی نیم دایره، مخروطی و اشکال مشابه آن که حرم یا روضه نامیده می شود، تشکیل شده است و مرقد در وسط اتاق و گاه در طبقه زیرین(سرداب) قرار می گرفته است.

گذری بر تاریخ ایلام
استان ایلام با مساحتی بالغ بر ۱۹۰۸۶ کیلومتر، بین ۳۱ درجه و ۵۸ دقیقه عرض شمالی از خط استوا و ۴۵ درجه و ۲۴ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۱۰ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ در گوشة غربی کشور واقع شده است. این استان از جنوب با خوزستان از شرق با لرستان و از شمال با کرمانشاه همسایه بوده و از سمت غرب دارای ۴۲۵ کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق است. (آمارنامه استان ایلام، ۲).ایلام امروز دارای میراث تمدنی و فرهنگی دیرینه می‌باشد و از نظر تاریخی بخشی از سرزمین عیلام باستان بوده است. در دوره ساسانی در این منطقه دو ایالت ماسبذان با مرکزیت سیروان و شهرهای تابعة آن مانند: اریوجان و الرذ و ایالت مهرجانقذق با مرکزیت صیمره پدید آمده است.این منطقه در صدر اسلام به وسیله مسلمانان عرب فتح گردید بلاذری در این ارتباط می‌نویسد: «بعد از فتح دینور، ابوموسی اشعری به ماسبذان شد. اهل آن با وی جنگی نکردند. اهل شیروان نیز به همان شروط صلح دینور صلح خواستند و جزیه و خراج پرداختند. ابو موسی دسته‌هایی سوار به میان ایشان بپراکند و برزمینهایشان غالب آمد.» (فتوح البلدان، ۶۹ و ۶۸) ابن اثیر نیز نوشته است: « پس از آنکه هاشم از جلولاء به مدائن بازگشت، سعد خبر دار شد که آذین پسر هرمزان سپاهیانی جمع کرده و به دشت‌ها روی آورده است. سعد ضرار بن خطاب را با سپاهی به مقابله او فرستاد و در دشت ماسبذان به هم خورد نمودند. و جنگی شدید در گرفت و آذین توسط ضرار دستگیر و سرش از تن جدا شد، سپاهیان عرب تا حوالی سیروان جلو رفته و ماسبذان را قهراً گرفتند. مردم آن شهر به جبال فرار کردند، ضرار آنها را دعوت به مصالحه کرد و آنان هم پذیرفتند. ضرار تا انتقال سعد به کوفه در ماسبذان بود، سپس به طرف کوفه عزیمت کرد و پسر هذیل اسدی را در ماسبذان جانشین خود ساخت.» (الکامل، ۲۱۷) از آن زمان تا کنون مردم استان ایلام دین اسلام را پذیرفته و به آن وفادار می‌باشند و اکنون نزدیک به ۹۹% آنها دارای مذهب تشیع می‌باشند.
با حاکمیت اسلام نخستین آرامگاه‌های اسلامی بر سر تربت یاران پیامبر و بر سر مقبره‌ی شهدای شیعه و شخصیت‌های برجسته احداث شدند. هیچ کدام از آرامگاه‌های قرن اول تا سوم هجری متمرکز در مناطق خاور نزدیک به ویژه در عربستان و مصر باقی نمانده‌اند. (هلین براند، معماری‌اسلامی، ۳۱۵) نخستین آرامگاه اسلامی باقی مانده مقبرة قبة الصلیبة در شهر سامره است که قدمت آن به اواسط قرن سوم هـ باز می‌گردد. (همان) در دوران حکومت آل بویه (۳۳۳ تا ۴۷۷ هـ) مذهب تشیع گسترش پیدا کرد، علنی شدن مذهب تشیع در بنا نمودن زیارتگاههای تازه‌ای برای شیعیان به ظهور پیوست، شیعیان نه تنها سرداب سامرا محل غیبت امام دوازدهم را از سال ۲۶۰ هجری به بعد به عنوان مکانی متبرک زیارت می‌کردند، بلکه در ایران نیز ابنیه‌ی مقدسی بنا کردند، همچنین هسته‌ی اولیه‌ی مرقد امام هشتم، امام رضا (ع) از طرف آل بویه شکل گرفت.(مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، ۳۳۳)قدیمی‌ترین بنای ایلام که از آن در منابع تاریخی نام برده شده است، بقعه‌ی مهدی خلیفه عباسی می‌باشد. این نما در سال ۵۶۴ هجری توسط المسترشد خلیفه‌ی عباسی بازسازی شده بود. (یاقوت حموی، معجم البلدان، ۲/۶۳۲) از دیگر بقعه‌هایی که در تاریخ از آن اسمی به میان آمده است بنای مهدی صالح در ماژین دره‌شهر است. بنای مذکور در قرن هشتم ساخته شده است. (ایزدنیا، حمید، آثار باستانی تاریخی لرستان، ۴۹)

امامزاده و اماکن متبرک در استان ایلام به تفکیک شهرستانها

شهرستان ایلام

مهدی خلیفه عباسی:این بقعه در محل « سی می » در شهر کنونی ایلام، رو بر روی پارک کودک فعلی، تقاطع خیابان مسجد والی قرار داشته است. این بنا قبل از انقلاب اسلامی توسط مسؤولین وقت تخریب گشته است. (درخشنده، صید محمد، ایلام عروس زاگرس، ۱۰۲). یعقوبی نوشته است: مهدی در یازدهم محرم سال ۱۶۹ به سمت منطقه جبل (جبال) از بغداد خارج شد و در روستایی که « الرذ » گفته می‌شد از سرزمین ماسبذان فرود آمد و مانند بقیه روزها برای شکار بیرون رفت. سگها آهویی را دنبال کردند او نیز در پی سگها با  اسبش به دنبال آهو رفت، آهو به سرعت از در خرابه‌ای وارد شد و سگها نیز به دنبال او وارد شدند و اسب نیز از پی آنها از در خرابه وارد شد و در این خرابه او را آسیب رساند و او را به سوی خیمه‌گاهش بردند و در هشت روز مانده از محرم در سال ۱۶۹ در حالی که ۴۸ ساله بود در گذشت. (تاریخ یعقوبی، ۳/۱۴۳)

حاج بختیار: این بقعه در بخش چوار از توابع شهرستان ایلام واقع گردیده است؛ از طرف شرق به شهرک شهید رجایی، از طرف غرب به روستای « بان‌سرور »، از طرف جنوب به یک پرتگاه نسبتاً بلند و رودخانه و از طرف شمال به کوه « شیره‌زول » محدود گردیده است.این بقعه فاقد کتیبة تاریخی و شجره‌نامه می‌باشد. دارای بنایی قدیمی بوده و گفته می‌شود قدمت آن به دوران قبل از حکومت صفویه می‌رسد و ابعاد آن ۸×۱۰ متر بوده است. (بایگانی میراث فرهنگی ایلام). دو نظر دربارة بختیار وجود دارد: گروهی بر این باورند وی فرزند امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) می‌باشد، مدتی در کشور عراق و شهر سامرا زندگی کرده و زمانی که امام رضا به خراسان می‌رود تمامی اقوامش جهت ملحق شدن به امام راهی آنجا می‌شوند و حاج بختیار که از جمله آنان است در همین مکان فعلی از دنیا رفته و به خاک سپرده شده‌ است. عده‌ای دیگر بر این پندارند که در زمانهای خیلی دور حاج بختیار از دست حکام ظالم و ستمگر وقت می‌گریزد و در این روستا سکنی گزیده و تا آخر عمر در آنجا به سر برده است.

مسجد صاحب زمان (عج):این زیارتگاه و مسجد در شهر ایلام واقع شده است و در سال ۱۳۵۱ توسط اهالی منطقه بنا شد وسبک معماری آن نیمه سنتی است. این مسجد در روز چهار شنبه هر هفته میعادگاه عاشقان ائمه(ع) و حضرت صاحب الامر(عج) است. به واسطه مراجعه بسیاری از اهالی شهر ایلام به این مکان، چهار شنبه بازاری نیز دراین مکان دایر می شود.

شهرستان ایوان

سید عبدالله: در فاصله ۷ کیلومتری جنوب شرقی ایوان و در دامنه کوههای شیر‌زول در محلی به نام سراب بقعه سید عبدالله واقع گردیده است، فاصله بقعه تا جاده اصلی ایلام - کرمانشاه دو کیلومتر است.این بنا فاقد کتیبة تاریخی و شجره‌نامه می‌باشد. تا قبل از سال ۱۳۶۷ به صورت یک  « روادگاه » بوده است. در داخل بقعه نوشته‌ای وجود دارد که در آن سال و نسب سید عبدالله را این چنین معرفی کرده است:« سید عبدالله بن محمد بن الحسین بن احمد بن محمود بن غیاث الدین بن مجدالدین  بن نورالدین بن سعدالدین بن عیسی بن موسی بن عبدالله بن الامام موسی کاظم (ع). گفته می‌شود ایشان اهل جایدر پل‌دختر بوده و در اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری به منظور تبلیغ دین اسلام به این منطقه عزیمت نمخوده است و در این شهرستان فوت نمود و همانجا به خاک سپرده شد.در کتاب سیمای ایلام آمده است عبدالله یا عبیدالله اعرج بن عبدالله فرزند حسین اصغر بن امام زین العابدین و کنیه وی ابو علی درویش ام خالد دختر حمزه مصعب بن زبیر بوده است و بدین جهت به وی اعرج گفته‌اند که یکی از پاهایش ناقص بوده است. (علی‌زاده، علی، ابراهیمی‌زاده، حسن، سیمای ایلام،۴۵)

حاجی حاضر: این بقعه در ۱۳ کیلومتری شمال غربی شهر ایوان و در مسیر جادة ایوان - اسلام آباد قرار گرفته است بقعه مذکور دارای بنایی قدیمی بوده که توسط شخصی به نام « نورمحمد » از طایفه خالدی کلهر گیلان غرب و با کمک مالی حسین قلی خان ابوقداره والی پشتکوه ساخته شده بود.(کلهر،آیت الله، جغرافیای تاریخی ایوان غرب، ۳۴۸)روایت شده که او از خادمین امام رضا (ع) بوده است و به علت انجام وظیفه سریع و درست و حضور به موقع در خدمت امام لقب حاضرگرفته است و نام اصلی وی سید محمد می‌باشد. عده‌ای دیگر می‌گویند او از زمانهای خیلی دور به همراه سید عبدالله به این منطقه اعزام شده‌اند و در این جا فوت نموده است. خبر دیگر حاکی از آن است که حاجی حاضر برادر امام رضا و فرزند امام موسی کاظم (ع) می‌باشد.

شهرستان آبدانان

شاه احمد:در بلندیهای کبیرکوه و در شمال شرقی شهرستان آبدانان، در حدود پنج کیلومتری جنوب روستای پاعلم، گنبد کوچک شاه احمد بنا گردیده است. اهالی محل این بقعه را متعلق به امام‌زاده احمد یکی از فرزندان امام موسی کاظم(ع) می‌دانند. قبلاً به صورت یک « روادگاه » بوده است. « در زمان حکومت رضا خان و به هنگام تخته قاپوکردن عشایر لرستان، در این مکان بنایی کوچک با قلوه سنگ و گچ ساخته می‌شود.» (ساکی، علی محمد، جغرافیای تاریخی و تارخ لرستان، ۲۳۱). مسیوچویکف در این باره می‌نویسد: « جایی که این کوه‌کَوَر» به اتمام می‌رسد آنجا را  « محل شاه » می‌نامند و در روی کوهی متصل به کوه کور است. امام‌زاده احمد واقع است. یک امام‌زاده به همین نام در محل بالاگریوه واقع می‌باشد. لرهایی که در کوه کور ساکن هستند خیلی به این امام‌زاده اعتقاد دارند. اگر کسی از آنها قتل و غارتی کرده به محض خواندن دو رکعت در آن محل جمیع معصیت او مبدل به ثواب خواهد شد.» (مسیوچریکف، سیاحت نامه، ۱۱۰) در عرف مردم شاه احمد مراد دهنده لقب گرفته است، افراد زیادی به قصد زیارت و برآورده نمودن نیازهایی چون حامله شدن، پسر دار شدن، رفع بیماریهای صعب العلاج و بخت گشایی دختران و پسران به آنجا مراجعه می‌کنند.
 
سید عبدالرحیم: بقعه سید عبدالرحیم در کنار روستای سیاهکل از توابع دهستان مورموری آبدانان قرار دارد. جنس مصالحی که در آن به کار رفته از سنگ و گچ می‌باشد. دارای گنبدی به ارتفاع ۵/۶ متر و پاطاقی ۵/۱ متر می‌باشد. در جلو دیوار شمالی آن دو عدد برج کوچک قرار گرفته است. این بنا فاقد کتیبه و شجره‌نامه می‌باشد. اما بصورت شفاهی نقل می‌گردد که سید عبدالرحیم از نوادگان امام موسی کاظم (ع) بوده که برای دیدار حضرت امام (ع) قصد عبور از این منطقه را داشته است که توسط گروهی کشته شده و در همین مکان دفن گردیده است.

سید صلاح الدین محمد:در جنوب شهر آبدانان، بر روی تپه‌ای مشرف بر قلعه باستانی پشت قلعه - از آثار باستانی دورة ساسانی - و بین دو رودخانة شور آب که از رشته کوه کبیر کوه سرچشمه می‌گیرد، بقعة سید صلاح الدین محمد واقع شده است. بعضی سید صلاح الدین محمد را فرزند امام موسی کاظم (ع) می‌دانند. (افشار سیستانی، ایرج، ایلام و تمدن دیرینة آن، ۲۳۷) گروهی دیگر وی را سید صالح الدین بن ناصرالدین بن الصغیر بن محمد بن علی بن هادی بن غلام بن عیسی بن یعقوب بن ابراهیم بن محمد باقر (ع) به شمار آورده‌اند. (حسینی زرباطی، سیدحسین، بغیة الحائر، ۱۶۲).بنای بقعه بر نقشه مستطیل شکل ساخته شده و دارای گنبد دو پوش با گنبدی مضرس (ارچین) بیرونی و گنبد نیم کروی داخل است. کروان دربارة این گونه بناها می‌گوید: « ساختار گنبد برآمده این بناها در تاریخ معماری بی‌نظیر و در هنر اسلامی بدعتی به شمار می‌آید و نمونه‌هایی که از آنها باقی مانده‌اند مربوط به قرون ۱۲ تا ۱۴ میلادی می‌باشند. « حاتم، غلامعلی، معماری اسلامی ایران در دورة سلجوقیان، ۱۰۳)

بابا پیرمحمد: این بقعه در پنج کیلومتری جنوب شرقی شهر آبدانان قرار دارد. بنای بابا پیرمحمد فاقد کتیبة تاریخی است. اهالی روستای انصار که در جنوب این بنا سکونت دارند، شجره‌نامه‌ای در دست دارند که از طریق آن نسب خود را به جابربن عبدالله انصاری صحابة مشهور پیامبر (ص) می‌رسانند. شجره نامه مذکور به تاریخ ۷۲۰ هجری می‌باشد. بنای بابا پیرمحمد بر نقشه مستطیلی شکل ساخته شده و دارای دو پوش با گنبد رُک و دوازده ضلعی  بیرونی و گنبد نیم کروی داخلی است در داخل اتاق مقبره، ضریح به گونه‌ی معمولی وجود ندارد و به جای آن بر فراز قبر اتاقکی گنبد دار ساخته شده است. این بنا احتمالاً متعلق به اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم است.(مرادی، بقاع متبرکه ایلام، ۷۴۰)

شهرستان مهران

علی صالح: بقعه علی صالح در شهر صالح آباد از توابع شهرستان مهران واقع شده است. در بین مردم استان ایلام به « خاص‌علی » مشهور است. امام زاده علی صالح فرزند عبیدالله الاعرج بن حسین اصغر بن امام زین العابدین(ع) می‌باشد. (شوشتری، قاضی سیفور الله، مجالس المؤمنین، ۴۹۶؛ قمی، شیخ عباس، منتهی آلامال ۲/۷۵؛ الکشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ۱/۵۹۳) طبق سنگ نوشته‌ای که در دیوارهای بنای قدیمی امام‌زاده قرار داشته بنای مذکور در سال ۱۳۰۸ هـ . ق در زمان حکومت ناصرالدین شاه قاجار و به توفیق و اهتمام غلامرضا خان والی زاده، والی لرستان و پشتکوه و به معماری استاد حسین دزفولی آن تجدید بناگردیده است. بنایی که در زمان قاجار ساخته شده بود دارای زیر بنایی در حدود۲۴۰ متر مربع با دو گلدسته و یک گنبد شلغمی که از بهترین تزئینات زمان خود به شمار می‌رفت ولی به علت بی‌توجهی و نداشتن درآمدی در حد این مکان، کاشی‌کاری و گنبدکاری فرسوده گردیده بود. (بایگانی میراث فرهنگی)این بقعه مورد احترام تمام مردم استان ایلام است و پر زایرترین بقعه استان به شمار می‌رود.

سید حسن: بقعة امام‌زاده سید حسن در ۲ کیلومتری جنوب شرقی شهر مهران قرار گرفته است و اطراف آن به زمین‌های کشاورزی و دشتهای هموار محدود است و در جنوب آن رودخانة بزرگ معروف به«گاوی» جاری است.بنای قدیمی سید حسن در دورة قاجار ساخته شده است. بنای مذکور دارای گنبد و دو مناره قطور ولی کوتاه در طرفین در ورودی بوده است. قسمت فوقانی مناره‌ها تزینیات آجرکاری داشته است سنگ نوشته‌ای که در امام زاده موجود است ادعای فوق را اثبات می‌نماید و متن آن چنین است « هواله. بسم الله الرحمن الرحیم تاریخ ساختن گنبد مطهر و صحن امام‌زاده واجب التعظیم سیدحسن علیه الرحمه حسب الامر جناب جلالمآب اجل کرم غلامرضا خان والی کل لرستان فیلی سردار اشرف ۱۳۲۶، مأموریت محمد غلام).سنگ نوشته دیگری در بقعه وجود دارد که نسب سید حسن را به امام‌موسی کاظم (ع) می‌رساند. بر روی این سنگ نوشته شده است: « هذا قبر المرحوم المبرور و الجلیل الصالح و الراجح السیدحسن ابن موسی الکاظم (ع) » در بین مردم منطقه امام‌زاده سیدحسن به روم‌شکن معروف است. قدمت آن را به دورة صفویه و « هلاکوخان » نسبت داده‌اند.

پیر محمد « پیرمامه »: این بقعه در۳۰ کیلومتری جنوب غربی شهر ارکواز ملکشاهی و در روستایی به نام   «گنبد » واقع شده است. ساختمان قدیمی آن در سال ۱۳۰۴ توسط غلامرضا خان امیر جنگ والی لرستان و پشتکوه برای اولین بار احداث شده و کاشی‌های آبی رنگ آن را از اصفهان به محل آرامگاه منتقل کرده‌اند. بر طبق شجرنامة موجود در بقعه سید محمد عابد از فرزندان موسی بن جعفر (ع) می‌باشد که در دوران اختناق حکومت متوکل وارد ایران گردیده و در منطقه فعلی ساکن شده و در همین منطقه نیز دفن گردیده  است.

شهرستان شیروان چردول

محمد باقر: در جنوب غربی سفید خانی از توابع شهرستان شیروان چرداول بقعه محمد باقر واقع شده است، در اطراف بقعه قبرستانی قدیمی وجود دارد. بنای فرق بر نقشه تقریباً مربع شکل ساخته شده که اندازه هر ضلع آن ۷ متر می‌باشد، نمای داخلی آن دارای پلان چلیپایی است. مردم روستا می‌گویند که این مکان روادگاه امام محمد باقر(ع) بوده است و حدود پنجاه سال پیش یکی از ساکنین روستا خواب می‌بیند که از مردم تقاضا شده است برای آن ساختمانی احداث نمایند. بنای محمد باقر در حال ویرانی است.

عباس: در ۴ کیلومتری غربی شهر بومار از توابع شهرستان شیروان چرداول و بر تپه‌ای مشرف به رود شیروان قرار گرفته است. این بقعه با جادة اصلی ۳ کیلومتر فاصله دارد. قبرستانی مربوط به دورة اسلامی در اطراف بقعه و احاطه کرده است. بعضی از سنگ قبرهای این قبرستان بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارند و دارای نقوش حجاری شده می‌باشند. این بقعه فاقد کتیبه تاریخی و شجره‌نامه می‌باشد ولی جدیداً شجره‌نامه‌ای در داخل بقعه وجو د دارد که وی را به عباس بن هاشم بن زید بن زین العابدین (ع) منسوب می‌کند.بقعة عباس در بین مردم استان جایگاه ویژه‌ای داشته و از اما‌زاده‌های پر زوار می‌باشد.

سید علی: این بقعه در حدود ۱۵۰۰ متری شهر شهرک لومار بر بالای تپه‌ای مشرف به رود سیمره واقع شده است کوه « چرمین » در قسمت شمالی این امام‌زاده قرار دارد. قبرستانی قدیمی‌ای در اطراف امام‌زاده قرار گرفته است.بنای آن دارای گنبد دوپوش و پیازی شکل است که اطراف آن به وسیلة یک شبستان احاطه شده است. بقعه مذکور فاقد کتیبة تاریخی و شجره‌نامه می‌باشد.مردم منطقه می‌گویند که سید علی فرزند زید و از نوادگان امام سجاد (ع) می‌باشد.

پیرحسین: این بقعه در یک کیلومتری روستای زنجیره علیا از توابع شهرستان شیروان چرداول قرار دارد، ساختمان آن با نقشه نامنظم ساخته شده و دارای گنبد مخروطی پخ می‌باشد.در بین مردم منطقه پیرحسین به پیر درد «پیرژان » معروف است.

پیرحمزه: بقعه پیرحمزه بر روی تپه‌ای در ۳ کیلومتری روستا‌های سلطانقلی و سید نظری سفلی از توابع شیروان چرداول قرار گرفته است. بنای آن نقشه مربع ساخته شده و دارای گنبد هرمی شکل چهار ضلعی است. مصالح استفاده شده در آن قلوه سنگ و ملاط‌گچ و خاک می‌باشد. گذشتگان منطقه گفته‌اند پیرحمزه فرزند زید و از نوادگان امام موسی کاظم (ع) است که در عراق مورد شکنجه قرار گرفته و برای پیوستن به امام رضا (ع) راهی کشور ایران شده که در بین راه از دنیا می‌رود. در این باره نیز نقل شده است که شجره نامة آن در نجف اشرف موجود است.

بابا قاسم: در جنوب شرقی شهر سرابله و در فاصلة ۵/۲ کیلومتری بر روی تپه‌ای بلند بقعه بابا قاسم قرار دارد و در اطراف بقعه قبرستانی از دورة اسلامی وجود دارد. بنای آن بر نقشه مربع شکل ساخته شده و دارای گنبد نیم کروی می‌باشد، این بنا از دو قسمت بدنه و گنبد تشکیل شده است. درِ ورودی آن در ضلع شمالی قرار دارد و در ضلع جنوبی بنا نیز یک  پنجره وجود دارد.بقعه فوق فاقد کتیبه تاریخی و شجره‌نامه است. اما در بین مردم مشهور است که بابا قاسم از نوادگان امام موسی کاظم (ع) می‌باشد که به قصد زیارت امام رضا (ع) از عراق به راه افتاده و در این مکان از دنیا رفته است. با توجه به اینکه بقعه تخریب شدة خلیفة مهدی که در داخل شهر ایلام قرار داشته و احتمالاً متعلق به قرن ششم هجری بوده است، به همین شیوه ساخته شده است این بقعه نیز احتمالاً متعلق به همان دوره باشد. (مرادی، بقاع متبرکه، ۲۵۳)

شهرستان دره شهر

مهدی صالح: این بقعه در بخش مرکزی ماژین واقع شده است. در بین مردم آن سامان به « مای صالح» معروف است. مصالح به کار برده شده در این بنا آجر و گچ و قلوه سنگ می‌باشد. اتاق گنبد دار، گنبد و احتمالاً سردابه از آجر و ملاط گچ ساخته شده است. بنای مذکور فاقد کتیبه تاریخی و شجره‌نامه است.(ایزدپناه، دربارة صاحب بقعه می‌نویسد: بنابر آنچه دو نفر از مأمورین با سواد دهکده نقل نموده‌اند بر دیوار غربی که خراب شده است، نام و مشخصات صاحب قبر وجود دارد و قول آن دو نسبت به آنچه خوانده و نقل می‌کردند تفاوت زیادی وجود دارد که عیناً هر دو نقل می‌شود:۱-... شیخ الراشدین و سلطان المحققین و العلماء، ابوسایبان، شیخ سید صالح نورالله مرقده ...۲- سلطان المحققین و شیخ الراشدین، سید صالح نورالله قبر و اولاد ... تاریخ سبع و مأته و سبعین (ایزدپناه، آثار باستانی و تاریخی لرستان، ۴۹۱)در هر دو مورد اشاره گردیده است که نام صاحب قبر« سید صالح» است.

جابر:این بقعه در حدود ۷۰ کیلومتری جاده ایلام دره‌شهر - ۱۷ کیلومتر مانده به شهر بدره- و در بین کوه‌های « مله‌رتیه» و « چال‌می» و در نزدیکی روستای جابر، واقع شده است. در اطراف این بقعه قبرستانی از دورة اسلامی وجود دارد.بقعة جابر فاقد کتیبة تاریخی و دارای شجره‌نامه است. در گزارش عملکرد سازمان اوقاف آمده است که این بقعه طبق شجره‌نامة موجود که به خط عربی آن زمان تحریر شده از نوادگان جابر بن عبدالله انصاری می‌باشد.بنای قدیمی این بقعه که به سبک‌ بناهای با گنبد « مضرس » یا « ارچین » و شبیه به بناهای سید صلاح الدین محمد در آبدانان و دانیال نبی در شوش بوده، در سال ۱۳۷۰ تخریب گردیده و بنایی نوساز به جای آن احداث گردیده است.(مرادی،بقاع متبرکه،۵۸)

پیرمحمد:این بقعه در دامنه‌های کبیرکوه واقع شده است. فاصله آن تا بخش بدره ۸ کیلومتر می‌باشد. اطراف آن به وسیله قبرستانی از دوران اسلامی و جنگلهای بلوط احاطه شده است. به فاصلة حدود ۲۰۰ متری شمال بقعه آثار قدیمی شهر کوچکی مشاهده می‌شود که فریااستارک آن را متعلق به قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی دانسته است. (استارک، فریا، سفرنامه اسموت،لرستان و ایلام، ۱۴۳-۱۲۸) در جای دیگری می‌نویسد: در آنجا قبرستان مربوط به مسلمانان دیدیم. این قبرستان از سنگ‌های حجاری شده درست شده بود. در آنجا محرابی که از سنگ و شفته ساخته شده است قرار داشت در زیر آن آرامگاهی وجود دارد که مجموعه‌ای از ریگهای گرد و تعدادی سنگواره سیاه رنگ دور و برش دیده می‌شود، اهالی محل این سنگوار‌ه‌ها را سنگ پری می‌گویند و به عنوان نذری و اهدائی به این جا می‌آورند. (همان،۱۳۱)

بابا سیف الدین: در پانزده کیلومتری شمال شرقی دره شهر در دهستان ارمو بقعه بابا سیف الدین محمد واقع شده است. این بقعه از جنوب به تنگ بهرام چوبین واقع در دامنه کبیرکوه و از شمال به رود سیمره و از شرق به پلدختر محدود می‌شود. در اطراف این بنا قبرستانی قدیمی از دورة اسلام وجود دارد. گفته‌اند که بابا سیف الدین محمد فرزند ابراهیم فرزند امام موسی کاظم (ع) است که در شمال شرقی دره‌شهر که ارتفاع آن از سطح دریا ۵۵۰ متر می‌باشد و در حوالی دامنه‌های کبیرکوه مدفون است، از برکات این دیار می‌باشد و از اهالی آن سامان جهت کمک و اشارت امام‌زاده دعوت بعمل می‌آید. (زندی شیرازی، محمدحسین، امام زاده‌های مدفون در ایران، ۴۵) شجره نامة آن به زبان عربی موجود است.بنای قدیمی آن مربع شکل است که هر ضلع آن ۳۰/۵ متر و ارتفاع گنبد تا زمین تقریباً ۷ متر می‌باشد، بر روی این بنا گنبدی قیفی شکل ساخته شده است که این سبک گنبد درجای دیگر دیده نشده است. (ایزدپناه، حمید، آثار باستانی و تاریخی لرستان، (۱/۴۹۴).

شهرستان دهلران

ابراهیم قتال:در محور جادة مهران – دهلران و بعد از روستای بیشه‌دراز نزدیکی مرز ایران و عراق بقعه‌ی ابراهیم قتال واقع شده است. آثاری از بنای قدیمی آن در دست نیست و بنای جدیدآن بعد از پایان یافتن جنگ ایران و عراق احداث گردیده است.براساس گزارش مدیریت اوقاف ایلام این سید دارای شجرنامه است. او از نوادگان محمد حنفی از فرزندان حضرت علی (ع) می‌باشد. می‌گویند: وی که ابتدا در منطقه بصره از توابع دولت عراق و به طور مخفیانه به دعوت مردم می‌پرداخت، تحت تعقیب مأموران خلیفه‌ی وقت قرار گرفت و به ناچار شبانه به سوی ایران رهسپار گردید. در منطقه علی غربی عراق با مأموران خلیفه مواجه شد، از ناحیه پاها مجروح گردید و با همان وضعیت راه ایران را در پیش گرفت تا به منصورآباد مهران رسید و چند روزی در آنجا ماند، اما بنا به دلایلی تصمیم برگشتن به بصره را گرفت. در راه بازگشت در منطقه نصریان به واسطه‌ی خونریزی زیاد به شهادت ‌رسید و به وسیله عشایر منطقه در همان جا به خاک سپرده شد.از آن پس خانواده‌ی او که از جریان شهادتش مطلع می‌شوند به آن منطقه آمده و در کنارش مأوا می‌گیرند و بارگاه کوچکی برای او می‌سازند. این بقعه، در ایام تعطیلات رسمی عید نوروز، نسبت به سایر ایام، بیشترین زائران را پذیراست.

سید ناصر الدین: این بقعه بر بالای تپه‌ای در روستای علی‌آباد بزرگ و در ۲۰ کیلومتری شمال غربی زرین‌آباد از توابع شهرستان دهلران واقع شده است و قبرستان قدیمی‌اش اطراف آن قرار دارد. ساکنین آن روستا از ساداتی هستند که خود را به سید ناصرالدین منسوب می‌کنند.بنای قدیمی آن به صورت چهارگوش بوده، در ورودی آن در جهت شمال قرار داشته و دارای چهار مناره و گنبدی قارچی شکل بوده است.این بقعه فاقد کتیبه تاریخی است، اما شجره‌نامة آن در داخل امام‌زاده وجود دارد، براساس آن سید ناصرالدین یا « سید سرودین » فرزند عبدالله بن موسی کاظم (ع) بوده و در این منطقه شهید شده است. او دارای شش فرزند ، سه پسر به نامهای صادق، هادی، و حامی و سه دختر به نامهای فاطمه، حبیبه و رقیه بوده ‌است.

سید ابراهیم:در ۸ کیلومتری شهر زرین‌آباد و جنوب شرقی روستای « بردی » از توابع شهرستان دهلران بقعه سید ابراهیم واقع شده است. در حدود پنج کیلومتری شرقی این بقعه قلعة بزرگ باستانی « شاخ یا شیاق » با مساحت ۰۰۰/۵۰۰ مترمربع قرار دارد. (افشار سیستانی، ایرج، ایلام و تمدن دیرینه آن، ۲۳۷)این بقعه بر نقشه مستطیل شکل ساخته شده و دارای گنبد دوپوش با گنبد هرمی هشت ضلعی بیرونی و گنبد نیم کروی داخلی است. دارای ۹ واحد (اتاق) است. در ورودی بنا در ضلع شمالی و در محور اتاق ورودی و اتاق گنبدخانه قرار دارد. سطح داخلی بنا حدود ۷۰ سانتیمتر پایین‌تر از سطح بیرونی بقعه قرار گرفته است (مرادی، بقاع متبرکه، ۱۷۴) در داخل بقعه دو قبر وجود دارد، قبر سید ابراهیم و قبر بی‌بی زینب خواهر او. در شمال غربی بقعه سید ابراهیم و فاصلة دو متری از آن بقعه کوچکی با همان سبک به نام پیرمحمد یا « پیراهم » وجود دارد و گفته می‌شود او فرزند سید ابراهیم بوده است. بقعه مذکور فاقد کتیبة تاریخی است اما بر طبق شجره‌نامه‌ای که در سال ۱۳۰۴ هجری در نجف اشرف نوشته شده است و به تأیید علمای آن زمان رسیده است، امام‌زادة سید ابراهیم یا «‌ شوراهم » فرزند امام محمد باقر (ع) می‌باشد.(حسینی زرباطی، سید حسین، بغیة الحائر، ۱۳۹)  

سید اکبر: این بقعه در ۸ کیلومتری جنوب شرقی شهر دهلران قرار گرفته است. بنای قدیمی آن از بین رفته و بر اساس گزارش مدیریت اوقاف ایلام امام‌زاده سید اکبر دارای بقعه قدیمی بوده که در زمان جنگ ایران و عراق خسارتهای فراوانی دیده است، پس از پایان جنگ آن بنا تخریب و بنای جدیدی برای آن ساخته شده است. بقعه سید اکبر فاقد کتیبة تاریخی و شجرنامه است. اما بر طبق نقل شفاهی مردم آن سامان او پسر امام موسی کاظم (ع) است که به همراه حضرت معصومه به منظور دیدار از حضرت رضا از عراق به ایران آمده و در دهلران در اثر بیماری فوت کرده و در همین مکان دفن شده است. (افشار سیستانی، ایرج، ایلام و تمدن دیرینة آن، ۲۳۷)

نتیجه گیری:
امروزه که توریسم سهمی مهم در اقتصاد جهانی دارد و در حال حاضر که این صنعت رتبه سوم را از لحاظ کسب درآمد دنیا دارد جا دارد که برای به حد اکثر رساندن استفاده از توانائی های بالقوه و بالفعل کشورمان باید به گونه ای برنامه ریزی شود که از این امکانات حداکثر استفاده برد.
آنچه مسلم است تاکنون بخشی از سیاست گذاری های کشور برای توسعه فعالیت های گردشگری مبتی بر انتظارات آرمان گرایانه بوده و در نتیجه حاصلی ملموس برای کشور به دست نداده است. بالطبع چنانچه بخواهیم به هدف گذاری های مربوط به این سیاست ها دست یابیم لازم است همه زیر ساخت های لازم چه در بخش های مختلف توریسم از جمله طبیعی،تاریخی ، فرهنگی و مذهبی را در حد مطلوب فراهم کنیم و با بهره گیری از قابلیت ها و امکانات و پتانسیل های موجود سهمی از بازار گردشگری را بخود اختصاص دهیم.
استان ایلام به عنوان یکی از شهرهای مرزی همسایه با کشور عراق ، دارای قابلیت های زیادی در زمینه توسعه صنعت توریسم از جمله توریسم زیارتی مخصوصا با توجه به وجود اماکن مقدس و مذهبی بسیاری که در استان ایلام وجود دارد، می باشد و می توان امیدوار بود که در صورت برنامه ریزی مدون و ایجاد زیرساخت ها در جوار این گونه اماکن، نقش مهمی در رونق گردشگری منطقه خواهد داشت.برای همین منظور و به منظور جذب بیشتر زوار و گردشگران به اماکن مذهبی استان نکات زیرپیشنهاد می گردد :ایجاد زیرساختهای بهداشتی- رفاهی در این اماکن
- ایجاد زائرسرا  با امکانات لازم جهت پذیرایی از زوار
- بهبود کیفی و کمی در خدمات
- بهبود راه های دسترسی به این اماکن
- تحقیق و پژوهش درباره این اماکن

منابع و مآخذ
۱- آمارنامة استان ایلام سال ۱۳۷۹، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان ایلام، ۱۳۸۰ -۲- ابن حوقل، صورة الارض، ترجمه جعفر شعار، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۷-۳- استارک، فریا، سفرنامة الموت، لرستان و ایلام، ترجمه علی محمد ساکی، انتشارات علمی، چاپ اول، تهران ۱۳۶۴-۴- افشار سیستانی، ایرج، ایلام و تمدن دیرینة آن، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران ۱۳۷۲-۵- ایزدپناه، حمید، آثار باستانی و تاریخی لرستان، انتشارات آگاه، چاپ دوم، ۱۳۶۳-۶-بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ترجمه آذرتاش آذرنوش، انتشارات سروش، چاپ دوم، تهران ۱۳۶۴-۷- حموی، یاقوت، معجم البلدان، دارالصادر، بیروت، ۱۳۷۶-۸- درخشنده، صید محمد، ایلام عروس زاگرس، چاپ اول، ۱۳۷۰-۹-کلهر، آیت ا... ، جغرافیای تاریخی ایوان غرب، چاپ نهضت، ۱۳۷۶-۱۰- محمودیان، حبیب الله، مقبره مهدی صالح، فرهنگ ایلام، شماره اول، بهار ۱۳۷۹-۱۱- مرادی، ابراهیم، بقاع متبرکه ایلام، پایان‌نامه، ۱۳۸۰-۱۲- مروتی، سهراب، قاسمی، یارمحمد، نمادهای مقدس در استان ایلام، -۱۳- مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، امیرکبیر، تهران ۱۳۶۲-۱۴- یعقوبی، احمد بن یعقوب، تاریخ یعقوبی، مطبعة‌ العزی، نجف اشرف-۵- رحیم پور، دکتر علی، سید داوود حسینی، سیمای جهانگردی اسلامی، محیا، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۹-۱۶- قران کریم-۱۷- منشی زاده، دکتر رحمت اله، جهانگردی، مسعی، چاپ اول، ۱۳۷۶، ص ۱۰-۱۸- رضوانی، دکتر علی اصغر، جغرافیا و صنعت توریسم، پیام نور، ۱۳۷۴، ص ۱۶.