کلیما توریسم، نقش اقلیم و آب و هوا در فرایند توسعه گردشگری استان ایلام

دکتر حبیب الله محمودیان

چکیده مقاله
عنوان: کلیما توریسم، نقش اقلیم و آب و هوا در فرایند توسعه گردشگری استان ایلام


اهداف:
۱- بررسی موقعیت جغرافیایی محدوده‌ی غرب زاگرس به عنوان زمینه‌ی مورد مطالعه در بخش توریسم طبیعی
۲- بررسی اقلیم و آب و هوای استان ایلام با توجه به شرایط و ویژگی اثر گذار بر اقلیم منطقه
۳- بررسی نقش اقلیم و آب و هوا بر توسعه صنعت گردشگری با نگاه ویژه به مسیر ارتباطی راه کربلا در محدوده‌ی استان ایلام
کلیما توریسم امروزه به عنوان بخش زیرساخت در توسعه صنعت توریسم مورد توجه برنامه ریزان، پژوهشگران و دست اندرکاران امور گردشگری است. بررسی آثار گردشگران و جهانگردان در بسیاری از کشورهای جهان نشان می دهد که پدیده های شاخص جغرافیایی که طبیعتاً تحت تأثیر اقلیم و یا اثر گذار بر اقلیم و آب و هوا هستند، برای جلب و جذب گردشگران جذابیت بیشتری داشته است.
از جهتی دیگر میل طبیعی انسان به طبیعت و بهره گیری از مواهب آن اصلی شناخته شده است. سیل مسافران در مناطق سرد و فصول سرما به سمت مناطق گرم و معتدل و برعکس و نیز استفاده از امکانات سواحل دریاها و دریاچه ها و استقرار انبوه جمعیت در مناطق خوش آب و هوا مؤید این مسئله است که انسان در طبیعت زاده شده و میل طبیعی او به بهره گیری از طبیعت است.
مطمئناً اقلیم و آب و هوا و اعتدال آن، میزان پذیرش و جذب مسافر و گردشگر را افزایش می دهد. این نکته شاید کمتر در تحقیقات و پژوهش های بخش گردشگری به صورت مستقل مطرح و مورد بررسی قرار گرفته باشد. لذا در این نوشتار تلاش شده تا ویژگی ها و مشخصات پدیده های شاخص طبیعی و جغرافیایی منطقه معرفی گردد. از جهتی دیگر بررسی وضعیت اقلیمی استان ایلام در غرب زاگرس به عنوان سرزمین حائل بین ساکنان فلات مرکزی با بین النهرین(عراق فعلی) که در مسیر ارتباطی زائران و مسافران قرار گرفته مورد توجه بوده است. هرچند شرایط و موقعیت مطلوب آب و هوایی به عنوان بخشی از اکوتوریسم منطقه می تواند عامل تحول و تحرک بیشتر در بخش توریسم و گردشگری تلقی گردد.
امید است با تلاش نویسندگان، پژوهشگران و دست اندرکاران برگزاری این همایش اهداف مرد نظر محقق شود.
واژگان و اصطلاحات کلیدی: کلیما توریسم، زاگرس، میان رودان، استقرارهای اولیه، معابر کوهستانی، ارتباطات


مقدمه
توریسم در دنیای ارتباطی امروز یک حرکت جدید و یکی از عناصر مهم و اثر گذار ارتباطی بین تمدن ها تلقی می شود. صنعت توریسم نقش بسیار قدرتمندی در روند توسعه کشورها به عهده دارد و دارای ابعاد گسترده ای است که مهمترین زمینه های مورد توجه ملل مختلف ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که ارتباط بین ملل و جوامع مختلف در تحقق این زمینه ها و شرایط، ضرورتی اجتناب ناپذیر است. همان طوری که منابع اقتصادی، راه ها و جاده های مواصلاتی، نیازهای فرهنگی و ارتباطات تاریخی و اجتماعی از ضروریات ارتباط مستمر و مداوم بین کشورها و ملل مختلف است و از زیر ساخت های توسعه به حساب می آید، نمی توان از عامل اقلیم و آب و هوا و تأثیر آن بر توسعه و تحول در بخش توریسم غافل بود، چراکه این مقوله از شرایط و زمینه های اولیه و اصلی ارتباطات بین کشورها و حتی بین مناطق و سرزمین های یک کشور و یا منطقه محسوب می گردد. کشور بزرگ و متمدن ایران علاوه بر توانمندی های اقتصادی، فرهنگی، تاریخی و اجتماعی از نظر موقعیت مکانی و آب و هوا شرایط مطلوب و منحصر به فردی را در منطقه خصوصاً در خاورمیانه دارا می باشد به طوری که ایران به عنوان پل ارتباطی بین شرق و غرب نقش بسیار مهمی در ارتباطات ملل شرق و غرب ایفا نموده است. در شمال فلات ایران دریای خزر واقع شده و بخش شمال دریای خزر تا اقیانوس منجمد شمالی به دلیل اقلیم سرد شرایطی برای ارتباط بین تمدن ها در تمام فصول سال نداشته و ندارد و در این موقعیت در جنوب فلات ایران به دلیل گستره وسیع اقیانوس هند تا قاره قطب جنوب، معبر خشکی برای ارتباط گسترده وجود ندارد. لذا موقعیت جغرافیایی و آب و هوای مطلوب و سایر شرایط و زمینه ها موجب شده تا ایران از قدیم الایام در مسیر ارتباطی فرهنگ ها و تمدن ها قرار گیرد. از جهتی دیگر استان ایلام در بخش غربی زاگرس واقع شده و به دلیل وجود معابر مختلف و جهت چین خوردگی ها و همچنین اقلیم بسیار مطلوب از ویژگی های جاذب و جالب ارتباطی برخوردار می باشد. بررسی تاریخی نشان می دهد در گذشته این موقعیت موجب ارتباط گسترده ساکنان فلات مرکزی، جلگه میان رودان شده است. وجود ده ها شهر باستانی از استقرارهای اولیه بشری در مسیر ارتباطی ایران به سمت بین النهرین در محدوده استان ایلام دلیل مستند این ادعاست. لذا با توجه به موارد مطرح شده خصوصاً شرایط اقلیمی متنوع در یک فصل در نقاط مختلف استان(سرد کوهستانی تا اقلیم گرم) می تواند در تمام فصول سال عامل ارتباط تلقی گردد که در این مقاله به مواردی از این زمینه ها اشاره شده است.
موقعیت جغرافیایی ایلام در بخش غربی زاگرس
استان ایلام در غرب کشور ایران و در بخش غربی رشته های عظیم و منظم زاگرس واقع شده و حائل بین فلات مرکزی ایران و سرزمین حاصلخیز میان رودان می باشد و دارای پدیده های جغرافیایی شاخص چون رودخانه سیمره، رشته کوه کبیرکوه، معابر بسیار زیبا و مصفای کوهستانی، پوشش جنگلی و خصوصاً تنوع اقلیمی در فصول مختلف است. این شرایط طبیعی در کمترین مناطق جهان یک جا ملاحظه می شود. این موقعیت موجب شده تا از ادوار باستان تا کنون ایلام در مسیر ارتباطی ساکنان شرقی فلات ایران یا سرزمین های غربی قرار گیرد. مبادلات تجاری و ارتباط فرهنگی بین اقوام و ملت ها در دوران پیش از اسلام و توسعه و گسترش بلاد اسلامی در قرون اولیه اسلامی از طریق این منطقه صورت پذیرفته است و بعد از اسلام راه ها و معابر این استان بیشترین نقش را در فرایند ارتباطی ایران و سرزمین عراق برای زیارت اماکن مقدسه در عتبات عالیات داشته است. البته نقش غرب ایران در گسترش تجارت بین مردم بین النهرین جنوبی و منطقه کوهستانی فلات ایران و ماورای شرق منابع غنی، جایگاه مهمی دارد(فرانک هول، باستان شناسی غرب ایران، ص ۱۳). از پدیده های شاخص مطرح شده در این مبحث اقلیم، آب و هوا و تنوع آن می تواند عامل عمده و نقش کلیدی را در این مقوله داشته باشد که بنا به ضرورت طرح این مسئله بررسی ابعاد آن با اهمیت خواهد بود.


تنوع اقلیمی استان
موقعیت استان در محدوده‌ی جغرافیایی غرب زاگرس موجب شده تا استان از آب و هوا و اقلیم مطلوب برخوردار باشد. برخی از این موقعیت ها عبارتند از:
موقعیت مختصات جغرافیایی ایلام، کوهستانی بودن و جهت امتداد رشته کوه ها، دشت های میان کوهی، میزان نزولات جوی، منابع آب و رودخانه ها، پوشش جنگلی و مرتعی، دشت های حاصلخیز حاشیه ای به منظور روشن شدن موضوع و تأثیر هر یک از پدیده های جغرافیایی مطرح شده در تنوع اقلیمی منطقه ضرورت خواهد داشت.
۱- مختصات جغرافیایی ایلام: ایلام در منطقه معتدل شمالی واقع شده، لذا با توجه به قرار گرفتن ایلام در منطقه معتدل از اعتدال آب و هوا برخوردار است. هرچند تأثیر سایر پدیده ها در تنوع و کیفیت آن بی تأثیر نیست.
۲- کوهستانی بودن و جهت امتداد کوه ها: مناطق بلند و کوهستانی از دمای پایین تری برخوردارند و می تواند در جذب رطوبت و نم مؤثر باشد، اما جهت امتداد کوه ها بر شرایط اقلیمی تأثیر خواهد داشت. امتداد رشته کوه های غرب زاگرس در جهت شمال غربی- جنوب شرقی است. این پدیده موجب شده تا نم و رطوبت حاصل از تبخیر آب دریاها در محدوده‌ی شمال غرب(دریای سیاه، مدیترانه) در مسیر دره ها به سمت غرب ایران کشیده شود و فعالیت حاصل از این سیستم میزان بارش کافی در فصول مختلف(پاییز، زمستان، بهار) بهره مند باشد. این پدیده بر اعتدال آب و هوای استان، پوشش گیاهی و جنگلی و منابع آب های سطحی و زیر زمینی و در کل شرایط برای استقرار و تمرکز جمعیت و جذب گردشگر فراهم شود. وجود ده ها اثر باستانی در منطقه از ادوار باستان دلیل مستند و قابل قبولی بر این مدعاست.
۳- دشت های میان کوهی و حاشیه ای: در حدفاصل چین خوردگی های منظم زاگرس غربی دشت های آباد و حاصلخیزی وجود دارد که تحت تأثیر عوامل طبیعی مختلف چون جهت امتداد ناهمواری ها، میزان نزولات جوی دارای لایه های آبرفتی است. تراکم آبرفت های حاصل از جریان سیلاب ها و فرسایش سطوح دامنه های کوهستانی بر غنای آبرفت ها افزوده است. این پدیده موجب شده تا زمین ها در دشت های میان کوهی و همچنین دشت های حاشیه ای غربی کوهستانی زاگرس بسیار حاصلخیز باشد. حاصلخیزی خاک و منابع آب زیرزمینی فراوان در استان موجبات آبادانی و استقرار جذب جمعیت از ادوار باستان تا کنون را فراهم ساخته است.
دشت های میان کوهی، چرداول، هلیلان، شیروان، دره شهر، آبدانان، ایلام، ایوان، چوار، ارکواز ملکشاهی، بدره و زرین آباد از جمله این دشت های آباد هستند.
دشت های حاشیه ای گرمسیری که تحت تأثیر این شرایط قرار گرفته اند عبارتند از: دشت سرنی و کلک، هیژدانه، امیرآباد و گلان، مهران و چنگوله، دهلران و موسیان که بزرگترین سایت های استقراری پیش از تاریخ و دوران تاریخی ایران در این دشت ها از گذشته برجای مانده است و مطمئناً امروزه یکی از منابع جلب و جذب پژوهشگران و محققان عرصه تاریخ و تمدن های باستانی مشرق زمین خواهد بود.
تمدن پیش از تاریخ ایران و استقرارهای اولیه بشری را می توان در دشت موسیان و بر حاشیه‌ رودخانه های میمه و دویرج که میان رودان کوچک را پدید آورده اند، جستجو کرد. هرچند تحقیقات باستان شناسی بخشی از تاریخ و تمدن ایران و نیز مکان های باستانی متعلق به ایلام باستان را در این منطقه روشن نموده است. تپه‌ی باستانی چگا آهوان و ده ها تپه و اثر باستانی در دشت مهران و بر حاشیه‌ی رودهای کنجان چم، چنگوله و گاوی مهمترین میراث های ارزشمند گذشته ایران محسوب می گردد( باستان شناسی، تاریخ و ایلام، ص ۱۰۰) و در سایر دشت های حاشیه ای چون محوطه های گلان و امیر آباد بر حاشیه‌ی رودخانه‌ی کنجان چم نمی تواند در گستره فعالیت های محققان و پژوهشگران تاریخ و باستان شناسی قرار نداشته باشد و بسیاری دیگر از آثار باستانی در محدوده‌ی دشت های هیژدانه، .... کلک، سرنی، شینو و گنجوان که هر کدام موقعیت و جایگاه ارزشمند تاریخی و تمدنی خاص خود را دارا هستند.
۴- میزان نزولات جوی، منابع آب و رودخانه ها
جهت امتداد ناهمواری ها در منطقه زاگرس غربی موجب گردیده تا گسترش و نفوذ توده های هوای مرطوب و باران زای دریای مدیترانه و دریای سیاه از دره های زاگرس مؤثر افتد. این پدیده، بارش کافی در فصول مختلف را موجب شده است. میزان نزولات جوی بر نفوذ آب در لایه های زمین بر غنای آب های زیرزمینی افزوده است و همچنین افزایش آب های سطحی و رودخانه های فصلی و دائمی را در این منطقه پدید آورده است.
رودخانه‌ی سیمره و شعبات مختلفی که از ناحیه کوهستانی شمال ایلام و دره های شرقی کوهستان کبیرکوه به آن وارد می شوند از مهمترین رودهای غرب ایران و شاهرگ حیاتی آبادانی و استقرار و ایجاد تمدن های بزرگ در ادوار باستان تا کنون بوده است. به لحاظ اهمیتی که این رودخانه در جذب جمعیت و استقرار داشته است، ضرورت دارد تا به سابقه تاریخی این رودخانه و نقش ارتباطی آن اشاره شود.
رود سیمره اسم قدیم آن «اوکنو» و نزد یونانیان کواسپس سرچشمه اصلی سیمره با نام گاماسه یا گاماسباب یا گاومیشه از دامنه های غربی الوند و از منطقه‌ی نهاوند سرچشمه گرفته و در جهت شرق به غرب و گذشتن از کنگاور، صحنه و بیستون به کرمانشاه می رسد. در کرمانشاه شعبه‌ی قره سوکه از ناحیه کامیاران سرچشمه گرفته را دریافت می کند و با نام سیمره وارد محدوده‌ی شرق استان ایلام می شود. سپس جهت رودخانه از شمال شرقی به جنوب غربی تغییر پیدا کرده و مرز دو استان ایلام و لرستان را تشکیل می دهد. این رودخانه پس از دریافت چند شعبه از نواحی کوهستانی منطقه از دامنه‌ی رشته کوه کبیرکوه جریان می یابد.
رودخانه‌ی سیمره به عنوان طویل ترین رود ایران در منطقه ایلام و لرستان و به موازات رشته کوه کبیرکوه امتداد دارد. بزرگ ترین تمدن های باستانی ایران در کنار این رودخانه شکل گرفته است.

با توجه به موارد مطرح شده در خصوص این رودخانه می توان در جهت احیای تمدن آن با توسعه‌ی زیرساخت های گردشگری و ایجاد پایگاه های توریستی گام برداشت.
علاوه بر جریان رودخانه ها و چشمه ها می توان به تأثیر میزان بارش بر توسعه جنگل ها و پوشش گیاهی و مرتعی منطقه اشاره داشت. بخش غربی زاگرس در محدوده‌ی استان ایلام از جنگل متراکم و پر بلوط برخوردار است که ویژگی طبیعی خاصی را به منطقه داده است و شرایط را برای گردشگران عرصه تاریخ طبیعی و بهره گیری از طبیعت و اکو توریسم فراهم نموده است.
نکته دیگر اینکه وجود نزولات جوی و به تبع آن پوشش گیاهی و مرتعی غنی موجب شده تا این منطقه به عنوان قطب عمده فعالیت اقتصادی در بخش دام و دامپروری نقش اساسی خود را ایفا نماید. از جهتی دیگر بسیاری از مهاجرت ها در ادوار باستان برای بهره گیری از این موهبت ها صورت پذیرفته که خود می تواند از جهات مختلف در بخش گردشگری مطرح می باشد.
جریان رودهای بخش غربی کبیرکوه و ناحیه‌ی کوهستانی ایلام که به سمت دشت های حاشیه ای و سرزمین عراق جریان دارد از جهات مختلف دارای اهمیت است. یکی از جنبه های مهم آن وجود منابع آب در مسیر ارتباطی ایلام به سمت شهرها و مراکز جمعیتی عراق و اماکن مقدس در این سرزمین تاریخی است. رودخانه های دویرج و میمه در دهلران، موسیان، چنگوله، گاوی و کنجان چم در مهران، گدار خوش در سرنی و شینو و میمک، کنگیر در ایوان از جمله رودهای مهم بخش غربی استان ایلام می باشد که به سمت بین النهرین جریان دارند و عامل مهم ارتباطی ساکنان کوهستان با دشت محسوب می گردند.
۵- پوشش جنگلی، گیاهی و مرتعی استان
جنگل و مرتع از پدیده های جغرافیایی شاخص در بخش گردشگری است که اختصاص به گروه و یا بخش خاصی از مردم نیست بلکه مورد توجه همه مردم و از نیازهای جوامع بشری بوده و هست. استان ایلام به دلیل شرایط جغرافیایی خاص از پوشش جنگلی متراکم بلوط و دیگر گونه های جنگلی برخوردار است و بخش عمده ای از مساحت استان را پوشش داده است. درختان بلوط، ون، ارژن و درختچه های کنار، پسته وحشی و... مهمترین درختان جنگلی استان را تشکیل داده است. علاوه بر درختان، وجود بوته ها از گونه های مختلف، پوشش گیاهی و مرتعی فصلی و دائمی با توجه به تنوع آب و هوایی از مهمترین ویژگی های جغرافیایی منطقه و استان می باشد. این موقعیت موجب شده تا از قدیم الایام امکانات و موهبت های جنگلی از عوامل جذب اقوام مختلف و استقرار انسان قلمداد گردد و امروزه هم علاقه مندان به طبیعت را به سمت خود جلب نماید. با توجه به اهمیت اکوتوریسم در بخش توسعه گردشگری استان ایلام بهترین شرایط را در این زمینه دارا می باشد که بدون تغییرات در اکوسیستم تا کنون مورد بهره گیری مردم قرار گرفته و با ایجاد پایگاه های توریسم طبیعی و امکانات زیرساختی چون جاده های مواصلاتی، کمپ های استقراری و پناهگاهی، تأمین امنیت و... می تواند برای جذب توریست و گردشگر داخلی و خارجی مورد استفاده قرار گیرد.


اقلیم و توریسم
به دلیل شرایط و موقعیت های خاص جغرافیایی حاکم بر منطقه غرب زاگرس که در مباحث قبلی مطرح و مورد بررسی قرار گرفت. ایلام از اقلیم مطلوب و متنوع برخوردار است به طوری که می توان همزمان در استان چهار فصل را ملاحظه نمود.
در فصل زمستان، برف و کولاک را در قلل و ارتفاعات شمالی استان موجب بسته شدن راه ها می شود. در این فصل در بخش میانی از بارش باران بهره گیری می شود و دامنه ها و دشت ها از آب و هوای بهاری برخوردارند. در صورتی که دشت های گرمسیری جنوبی دارای دمای بالاست و از وسائل خنک کننده استفاده می شود. در فصل تابستان این شرایط نیز بنحوی در استان وجود دارد. این تنوع اقلیم در کمترین نواحی کشور دیده می شود لذا شرایط برای تفریح و تفرج و بهره گیری از طبیعت و استفاده از جاده های مواصلاتی در تمام فصول سال وجود دارد. لذا برنامه ریزی برای ایجاد پایگاه های توریستی و گردشگری و ایجاد و توسعه زیرساخت ها در این بخش می تواند استان را در موقعیت خاص اقتصادی و فرهنگی قرار دهد.
بازدید از جاذبه های طبیعی و فرهنگی و ایجاد فرصت برابر برای همه، یک اصل منطقی و پذیرفته شده است(راجر داس ویل، ۱۳۷۸، ص ۱۷۷) بنابراین وجود جاذبه های بکر و با صفای طبیعی در محدوده‌ی زاگرس خصوصاً در دره های کبیرکوه می تواند مورد توجه باشد.


خلاصه و نتیجه گیری
آب و هوا و اقلیم به عنوان یکی از پدیده های شاخص طبیعی از زمینه های بسیار مهم توسعه توریسم و گردشگری است. استان ایلام در منطقه‌ ای از کشور واقع شده که عوارض و پدیده های جغرافیایی موجبات اعتدال آب و هوا را فراهم ساخته به طوری که گستره استان دارای تنوع آب و هوایی است. ناحیه کوهستانی شمال استان از اقلیم سرد کوهستانی برخوردار است و دامنه ها و دشت های میان کوهی دارای آب و هوای سرد کوهستانی است. بخش های جنوب و غربی استان در زمستان از اعتدال هوا و در فصل تابستان گرما هوای مسلط این منطقه است. از جهتی دیگر ارتفاع مکان و چین خوردگی های بلند حاشیه‌ی غربی زاگرس چون دیواره منظم و طویل کبیرکوه نقش اثرگذار عرض جغرافیایی را خنثی نموده لذا اعتدال آب و هوا در فصول مختلف در غرب زاگرس خصوصاً در استان ایلام حکمفرماست.
پوشش جنگلی بخش عمده ای از کوهستان های استان و جریان رودخانه ها و چشمه سارها در دره های کوهستانی، مناطق زیبا و دیدنی طبیعی را در پهنه‌ی استان فراهم ساخته که می تواند به عنوان زمینه های مطلوب بخش توریسم و گردشگری طبیعی تلقی گردد. لذا می توان با برنامه ریزی های متکی بر یافته های پژوهشی و در سطحی کلان موقعیت های گردشگری داخلی و خارجی را فراهم نمود. هرچند به دلیل شرایط اقلیمی مناسب و اعتدال هوا می توان در تمام فصول سال ارتباط با کشور همسایه را برای تبادل مسافران و زائران اماکن مذهبی فرام ساخت.
راهکارها و پیشنهادات مرتبط با اقلیم
۱- استان ایلام به دلیل واقع شدن در بخش میانی استان های غربی ایران نزدیکترین راه ارتباطی ایران با عتبات عالیات را دارا می باشد و به دلیل اقلیم مطلوب و اعتدال آب و هوا در تمام فصول سال می تواند به عنوان اقتصادی ترین راه ارتباطی با عراق مطرح باشد. لذا تأمین امکانات گردشگری و توسعه مراکز اقامتی در شهرهای مسیر راه کربلا در استان ایلام مورد پیشنهاد است؛
۲- ارتفاعات کبیرکوه و رودخانه سیمره دو پدیده‌ی شاخص جغرافیایی در حاشیه‌ی غرب زاگرس در محدوده‌ی استان ایلام واقع شده اند. این پدیده ها بر اقلیم منطقه مؤثر بوده و موقعیتی بسیار مطلوب از نظر جغرافیایی را فراهم ساخته است. وجود چشمه سارها، پوشش جنگلی، گونه های جنگلی متنوع، شرایط را برای گردشگری در تمام فصول سال را فراهم نموده است. لذا ایجاد پایگاه های توریستی و گردشگری و مناطق ویژه‌ی گردشگری حداقل انتظاراتی است که می تواند بر روند توسعه گردشگری غرب ایران خصوصاً استان ایلام با اهمیت ارزیابی گردد.
۳- وجود ده ها اثر باستانی شاخص شامل تپه ها و محوطه های باستانی، ابنیه تاریخی در منطقه و در مسیر ارتباطی ایران با کشور عراق در محدوده‌ی استان ایلام از جهات جذب پژوهشگران و علاقه مندان به مطالعه تاریخ و تمدن ایران زمین در این منطقه از کشور می تواند در قالب برنامه ریزی های بخش توریسم تاریخی مؤثر افتد. لذا توجه پژوهشکده باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در جهت انجام طرح های پژوهشی، بررسی و شناسایی آثار، حفاری و کاوش سایت های بزرگ منطقه تا احیا‌‌‌ء و مرمت آثار و ابنیه موجود در این مسیر ارتباطی و همچنین ایجاد موزه های باستان شناسی و مردم شناسی در شهرهای ایلام و مهران می تواند عامل تحول و تحرک و جذابیت در بخش گردشگری تلقی گردد.


منابع و مأخذ
۱- داس ویل، راجر، مدیریت جهانگردی- مبانی، راهبردها و آثار، ترجمه دکتر سید محمد اعرابی و داود ایزدی، دفتر پژوهش های فرهنگی، ۱۳۷۸
۲- محمودیان، حبیب اله، آشنایی با جغرافیای استان ایلام، گویش، ۱۳۷۴
۳- محمودیان، حبیب اله، راه ها و معابر باستانی غرب زاگرس در دوران پارت و ساسانی، سبز گویش، ۱۳۷۷
۴- محمودیان، حبیب اله، استعدادهای جهانگردی استان و تأثیر آن در پیشبرد اهداف فرهنگی و اجتماعی، مقاله، ۱۳۷۴
۵- هول، فرانک، باستان شناسی غرب ایران، ترجمه زهرا باستی، سمت، ۱۳۸۱
۶- محمودیان، حبیب اله، مقاله بررسی و شناخت آثار تمدنی حوزه‌ی رودخانه‌ی کنجان چم، ۱۳۸۴
 

عمر سایت: 19سال و 10ماه و 2روز